वन व्यवस्थापनमा सामुदायिक वन उपभोक्ता महासंघ नेपालको धारणा

-ठाकुर भण्डारी 

नेपालमा सफल भएको सामुदायिक वनलाई असफल वनाउन केहि सामुदायिक वन विरोधी पक्षहरु लागिरहेका छन् ।  यसको एउटा उदाहरण दिगो वन व्यवस्थापनको विरुद्धमा ल्याइएको वैज्ञानिक वन कार्यक्रम हो । यस बारे यहाँ थोरै चर्चा गर्छु । 

वनको दिगो व्यवस्थापन भनेको  ?

हालको परम्परागत ज्ञानको आधारमा उपलब्ध उत्तम उपायहरु अपनाई विभिन्न वस्तु तथा सेवा प्राप्त गर्न र तिनीहरुको बहुउपयोगको लागि वनको व्यवस्थापन गर्नु हो जुन आर्थिक रुपले लाभप्रद, वातावरणीय हिसावले सुरक्षित र सामाजिक हिसाबले स्थानीय समुदायलाई स्वीकार्य हुनु पर्दछ । दिगो रुपमा व्यवस्थित वन र पारिस्थितिकीय प्रणालीले भावी सन्ततीहरुको लागि वनबाट प्राप्त हुने वस्तु तथा सेवाहरुको उपयोग गर्न पाउने अधिकारको सुनिश्चितता गर्दै वर्तमान आवश्यकताको परिपुर्ति गर्दछ ।

सामुदायिक वनमा वैज्ञानिक वन व्यवस्थापनले पारेको नकारात्मक असर

- मानौ ८० हेक्टरको वनमा ८० प्लट वनाएर पहिलो वर्ष १ नं प्लटको सवै उमेरको रुख काटने वाकी ७९ प्लटको बुढो पुरानो सुकेको उमेर पुगेको रुख नकाटने विधि अवैज्ञानिक विधि हो ।

- समुदायवाट प्रति क्यूफिट रु १ हजार देखि १ हजार ५ सयमा टेण्डर हुने, तर बजारमा काठ ६ देखि ७ हजारसम्म यो कसरी भएको हो यसको उत्तर नै छैन । 

- यो विधि प्राकृतिक वनमा लागु हुदैन किनकी धान मकै गहु जस्तो एक पटक रोपेर एकै पटक पाक्ने होईन नेपालको वन प्राकृतिक वन हो । यहा विउ विरुवा देखि लाथ्रा पोल, वयस्क रुख उमेर पुगेका, ढलापढा,  खडा सवै उमेरको वन हो । त्यसैले वैज्ञानिक वनले पहिले सर्पट कटान गर्दछ भने छनौट विधि भनेर २÷४ वटा काम नलाग्ने खालका माउ राखेर सवै नाङ्गो बनाउँछ । कतै कतै गोरु वा टयाक्टरले जोतेर सालको विउ छरेका उदाहरण समेत छन् । 

- यो विधि १ सय वर्ष भन्दा अगाडी साम्रराज्यवादीहरुले आफनो स्वार्थ अनुरुप प्रयोग गरिएको विधि हो । यसको उदाहरण अग्रेजले भारतमा रेल वनाउन नेपालको अमलेखगंज तथा कञ्चनपुर सम्म रेल ल्याएर सालको काठ लगेका थिए ।साल सकिएछि रेल पनि वन्द गरे ।

- १० देखी २० लाख सम्म खर्च गरेर वनाएको कार्य योजनामा काठ कटान वाहेक अन्य जडीवुटी व्यवस्थापन, गैरकाठ व्यवस्थापन, पानीका मुहान संरक्षण र उपयोग जनावरको वासस्थान आदी कुनै पनि योजना वनाइदैन ।

- दिगो वन व्यवस्थापनको विरुद्धमा उपभोक्तालाई वैज्ञानिक भन्ने शव्दजालमा फसाउने काम गरिएको छ । 

- हिमालका खाली रहेका पाटन तथा खर्क व्यवस्थापन, मmाडी वुट्यान व्यवस्थापन, जडीवुटी खेती गर्ने, फलपुल तथा अन्य ठाउमा वन कर्मचारीले वैज्ञानिक वनको कार्ययोजना वनाउन नखोज्नु  

समाधानका उपाय 

- अहिलेकै वन श्रोत सर्वेक्षणलाई थप परिमार्जन गरी उपभोक्तालाई सहज वनाउनु पर्ने ।

- वन नीति, वन ऐन २०७६ र नियमावली २०५१ले दिएको व्यवस्था अनुसार वन व्यवस्थापन गर्नु पर्ने उपभोक्ताको चाहाना छ । आवश्यकता र निर्णयका आधारमा काम गर्न दिनु पर्ने ।

- आर्थिक पक्ष सालको काठसंग जोडेर अर्थ मात्र हेर्न नहुने

- वातावरणीय पक्ष जडीबुटी, गैरकाष्ट, कृषिवन, पर्यापर्यटन, जलवायू परिवर्तन, भूक्षय रोकथाम, जिवको वासस्थान, पानीका मुहान संरक्षण आदी पक्षको योजना वनाउनु पर्ने 

- सामाजिक पक्ष उपभोक्ता समुहको ज्ञान शिपर अनुभवको प्रयोग, परम्परागत मुल्य मान्यता, धर्म सस्कृती, आधारभूत आवश्यकता घास दाउरा सेउला पत्करको प्रयोग, चरीचरणको व्यवस्था लगायतका योजनाहरु संगसगै वनाउनु पर्ने